Barndomsminne frå Fjeldberg 1947-49

Eg var godt og vel 6 år då vi kom dit  frå Førde (i noverande Sveio kommune) og 9 år då vi flytte derifrå til Ølen.

Far var lensmann i Fjelberg lensmannsdistrikt, som omfatta dåverande Fjelberg og Ølen kommunar. Fjelberg-tida var viktig i min oppvekst, ikkje minst for di eg var så stor at interessehorisonten vart utvida frå heim, nære grannar og nær slekt til grend, skule, bygd og jamvel bygdelag. Tida var også interessant i Fjelbergøys historie for di ho førde med seg ein kraftig reduksjon av busetnaden på øya (frå 60-70 personar) og ikkje minst fråflytting av den siste familien i prestegarden der. Ein 6-9 årings opplevingar vil sjeldan ha stor vekt i lokalhistorisk samanheng, men på oppmoding vil eg likevel nemna nokre inntrykk og minne som for meg vart sentrale. La meg leggja til at dette er eit utval. Personar og hendingar som var viktige for meg utan å ha den minste allmenne interesse, er ikkje tatt med.

Venting på skuleskyssen på prestebrygga i 1947:
Frå venstre: Sigurd Endresen, Sverre Selle og Inge Olav Aarseth

Lensmanns-‹garden»

Far hadde lensmannskontoret i bustadhuset, som vi leigde frå Fjelberg kommune. Han hadde to lensmannsbetjentar. Den eine (Ådne Skålnes frå Ølen) var ugift og budde på hybel i det store Jespersen-huset på Nordhus. Den andre (Ingvard Berge frå Vestre Vikebygd) hadde familie og budde i eit hus like i sjøkanten på Vik på Borgundøy. Lensmannen eller ein av betjentane hadde kontordagar kvar månad i Ølen og i Sæbøvik. Til reising nytta far stort sett ”Rex”, ein motorbåt med eige styrehus og ”salong” eller kahytt framme. Båten var kjøpt brukt i Haugesund, var fin å sjå på, men hadde ein upåliteleg motor. Far reiste derfor aldri utan å ha ein robåt på slep. Det skulle vera redningsbåten ved motorstopp i ruskever. Slik eg hugsar det, var det sjeldan folk på besøk på lensmannskontoret. Kommunikasjonsmessig låg Fjelbergøy ulagleg til, og folk laut derfor venta på kontordagar i meir sentrale deler av distriktet eller skriva brev. Den tekniske kvaliteten på telefonsamtalane var ofte dårleg. Den vanskelege plasseringa hadde elles ein føremon. Skattefuten frå Bergen, som eigenleg skulle koma på uventa besøk for å kontrollera rekneskap og kassar, måtte alltid varsla i god tid, slik at far kunne henta han på kaien på Borgundøy. Futen, herr Haukenes, klaga seg ofte over at han dermed ikkje kunne halda instruksen slik han burde. Kvar vitjing var elles ei påkjenning for meg: Futen budde og åt hjå oss og hadde ein liten talefeil: Han kunne ikkje seia Tittelsnes (som då var eit trafikknutepunkt), det vart alltid ”Tisstilnes”! Ved middagsbordet ein dag kunne eg ikkje halda att: Eg spruta ut i lått. Futen og far min let som dei ikkje merka nokon ting.

Vi hadde aldri hund, men alltid katt. Kattane døydde så snart dei vart vaksne på grunn av ei merkeleg ”kattesjuke”, som såg ut til å øydeleggja magen og fordøyinga. Til sist hadde vi borna 3 kattegraver, kvar med ein heimelaga, liten trekross, under eit morelltre oppe på ”Biehaugen”, (der den tidlegare lensmannen, Jakob Johnsen hadde hatt ei stor samling av bikuber). – Sølvi, ein av kattane greidde elles å laga lokal kyrkjehistorie. Ein sommar-”weekend” var heile familien vår bortreist eit par dagar. Vi hadde sett fram rikeleg med mat til katten. Men anten vart det for lite, eller så sakna katten folk. I alle høva byrja Sølvi å vandra kring på øya og kom heilt ned til kyrkja. Der var det brurevigsling. Den vesle kjetta kom seg inn i kyrkja og spankulerte roleg oppover midtgangen mot bryllupsparet. Nokre meinte jamvel at ho hadde sett halen rett til vers. No var ho endeleg komen til folk! - Vi høyrde aldri noko frå presten, men ei grannekone hadde kjent att katten og gav oss referat. Vi tykte det var fælt leitt. Einaste trøysta for oss og truleg for bryllupsparet var at katten var gråspraglet og ikkje svart.

Prestegarden

I prestegarden var det fire born, tre gutar og ei gjente. Den yngste guten, Inge Olav, var jamgamal med meg. Vi hadde god kontakt. Prestefrua, Judit Aarseth, var svært omsorgsfull. ”Farmor”, enkefru Aarseth, var energisk, praktisk og mest alltid i godt humør. Bustadhuset var gamalt og vel også trekkfullt. Til lys vart det nytta parafinlampar, og eg hugsar serleg ein svær lampe som hang frå taket i den vesle daglegstova. Han lyste godt og varma attåt. Vi borna prøvde av og til å herma etter ”farmors” trønderdialekt: ”De’ blir itj varmt i prestgaren før vi får tent lampa!” Elles var det stundom ein litt friare og meir avslappa stil i prestegarden enn i lensmanns-”garden”. Eg merkte meg serleg at dei to eldste gutane, Sverre og Asbjørn, kunne stå bak ryggen til faren medan han sat og las avisa, og såleis studera sidene saman med han. Eg prøvde å gjera det same heime, men det vart ingen suksess.

Prestegarden var på fleire måtar eit sosialt sentrum. Ved serlege høve vart det varma opp i dei to storstovene, og bygdefolk vart inviterte. Eg hugsar serleg ein juletrefest for born der presten Aarseth sjølv var med og leika ”Kongen befaler” med oss. Leiken hadde form av instruksar om å gjera gymnastikkrørsler. Poenget var at ein straks skulle utføra instruksen når han starta med orda ”Kongen befaler”, og elles slett ikkje. Dei som ikkje greidde å skilja i dette, måtte gå ut av leiken. Eg trur at eg skjøna poenget rimeleg raskt, men jamvel om kongebefalinga vanta, var presterøysta så sterk og myndig at dei små armane mine fauk i veret av seg sjølve straks eg høyrde ”Armer oppad strekk!” .  - Ved eit anna høve var det besøk av ein mann som hadde vore misjonær i Kina. Han fortalde levande og interessant derifrå for vaksne og born, og eg vart serleg fascinert av at den dyrebare silkeormen hadde vorte smugla ut av landet i ein hol stav. Då eg som mogen mann fann ein liknande smuglarstav på ein marknad i Colombia, kunne eg ikkje halda meg: Eg måtte ha han.

Kort tid etter jul vart det kvart år organisert juletrefest i ”bispaståvo”. Slik eg hugsar det, vart alle, både unge og gamle, på øya inviterte. Eg trur at mor hadde med ei formkake, og det gjaldt truleg også for andre husmødre. Opplegget elles låg i hendene åt presteparet. Presten heldt eit år eit kåseri om ein stipendtur som han hadde gjort til England. Eg hadde  lese Snorres kongesoger og slukte med intens interesse alt han sa om eit privat besøk til Stanford bru, der Harald Hardråde hadde falle. Det var også meir humoristiske innslag. Presten hadde merkt seg at far ikkje hadde politiuniform, og meinte at han i det minste burde ha eit synleg politiskilt på jakka. Far fekk dermed overlevert eit ”skilt” med ein nisse som stod inne i ein kvit sirkel! Denne nissen har sidan gått i arv som eit lite klenodium i familien vår. Det var gang rundt juletreet, men ikkje dans. I tidlegare tider var det verkeleg dans på julefestar i bispestova! Niels Juel d. e. har skildra ein slik fest i dagboka si for åra 1848-51, jfr. ”Sunnhordland årbok” 1997-2000. Vi fekk i Ølen høyra at tradisjonen med julefest i bispestova dessverre  fall bort då Aarseth-familien reiste.

Prestefamilien hadde eigen motorbåt, noko mindre enn vår, og vi vart inviterte med på turar. Eg hugsar ein badetur til Møllevik på Borgundøya, der eg endeleg ”sleppte meg” og greidde å symja utan korkbelte. Serleg stas var det å få vera med i båt til Halsnøy Kloster, der det var stor speidarleir for Vesterlen krets, truleg sommaren 1948.  Etterpå vart begge huslydane spontant inviterte inn til flott kveldsmåltid hjå Nils Juel (soneson av ovannemnde N. J.) og kona Olaug i det store våningshuset, som no er museum. Vi var alle imponerte over den framifrå oppdekkinga. (Det var framleis matvarerasjonering i landet.) Sidan har det slått meg at det i generasjonar hadde vore nær kontakt mellom Juel-familien og prestefamiliane på Fjelbergøy, og at Juel-paret såleis gjorde kva dei ”alltid” hadde gjort.

Våningshuset på prestegarden er kjent for at det skal spøkja der. Eg kan ikkje hugsa at vi høyrde ymt om det i dei åra vi budde på øya. Då eg flytte til Ølen, fekk eg etter nokre år høyra at det  kunne koma gråt som frå ei unggjente inne i ein vegg i prestebustaden. Fantasirike folk meinte at ei tenestegjente ein gong for lenge sidan hadde kome ”i ulukka” og hadde drepe først barnet og deretter seg sjølv. Eldste søster mi, Siri, hugsar at det mellom borna var snakk om eit spøkjelse i bispestova. Det skulle stundom visa seg ved midnattstid. Einar Nordhus, då ein ung kar på ca. 25 år, og ein kamerat prøvde ein gong å overnatta i stova, men merka ingen ting.

Det einaste litt uhyggelege som eg sjølv hugsar, kom frå Kristoffer Tvete (”Tveitaen” i dagleg tale). Han budde på Eide på Parisneset, ein tidlegare husmannsplass under prestegarden, og arbeidde m. a. som vegvaktar. Han fortalde far at han ved graving i myrlendt jord ein gong hadde kome over menneskelik som var så vel bevarte at han vart skræmd. Eg har sidan ofte tenkt at det kan ha vore restar som likna på dei over 1000 år gamle”myrmenn” som  hadde vorte avdekte i Danmark. Eg forstod far slik at Tvete hadde funne desse restane ein stad på øya, men eg veit ikkje om det var i samband med vegvaktararbeidet. Kanskje var det slik, då far var hans føresette på dette feltet. Eg trur far rekna med at Tvete hadde kome inn på ein liten del av ein gamal kolerakyrkjegard.


1. rekke f.v.:Bjørg Vålstad, Kari Viland, Aslaug Hansen, Gudrun Nygård, Randi Espeland, Konstanse Strømø, Sigrun Øvrehus, Gudrun Lothe, Anna Vik, Olga Vaka, Birgit Strømø og Matilde Vaka.
2. rekke f.v.: Kåre Hegland, Sigmuns Strandheim, Annlaug Vatna, Klara Beate Haraldsen, Helga Brekke, Judith Børheim, Sverre Aarseth, Emma Helgesen, Oddny Bakke, Torhild Klungland, Inger Digernes, Bernhard Vaka og Kåre Opheim.
3. rekke f.v.: Audun Gundersen, Ingolv Hauge, Bjarne Haugland, Audvin Frøsdal, Magne Milsen, Harald Heggebø, Torgils Klungland, Johannes Romsø og Bjarne Eide (Dørheim)

Sverre Aarseth

Presten Sverre Aarseth var, slik eg hugsar han, ein levande og karismatisk person med gode replikkar og stor humoristisk sans. Han sat i tysk fangenskap i Noreg under siste delen av den andre verdskrigen. Han vart vald til ordførar i Fjelberg kommune i 1946.

Mitt første møte på tomannshand med presten hadde eg berre nokre få dagar etter at eg kom til øya i januar eller februar 1947. Eg var på veg ned til Fjelbergsundet, og vegen førde den gongen gjennom sjølve prestegardstunet. Aarseth gav seg i prat med  seksåringen og spurde om eg ville koma inn og leika med Inge Olav. Eg svara så godt eg kunne, at eg hadde viktigare ting å gjera: Eg skulle ned til sundet og sjå meg ut fiskeplassar til sommaren! - Presten fortalde episoden med ein munter smil til mor og far og la til at Sigurd kunne verta ein framifrå langtidsplanleggjar!

Far, som alltid var ein grundig og systematisk person, vart imponert over Aarseths evne til å ”snu seg rundt på ein femøring”. Ein morgon skulle far med motorbåten sin til Ølen, og på veg ned til sundet møtte han presten. Aarseth skulle eigenleg også gjera ei  tenestereise til Ølen, og han spurde om han kunne få ”sitja på”. Han måtte berre barbera seg først. Far svara at det kunne la seg gjera, men han hadde svært lite tid og måtte dra  om berre fem minuttar. Aarseth sa at det var greit. Fem minuttar seinare stod han på brygga, nybarbert og med dokumentveske i handa!

Far hadde også merka seg at presten respekterte maktdelingsprinsippa i det moderne samfunnssystemet. På vegner av soknerådet sende han ein gong ein søknad om ei lita pengeløyving til Fjelberg kommune.  ”Alle” rekna med at det skulle gå greitt, ”for presten er jo sjølv ordførar”. Undringa blant bygdefolk var stor då det kom eit svarbrev, visstnok underteikna av Sverre Aarseth sjølv, med blankt avslag. Far undra seg ikkje.

Etter at eg var komen til Ølen, fortalde ein av Aarseths konfirmantar der om ei roferd som presten gjennomførde frå Fjelbergsundet til det gamle bedehuset på Vaka  før eller under den andre verdskrigen. Der skulle presten førebu konfirmantar frå Ølen, Ølensvåg, Haugsgjerd og Bjoa. Dagen hadde starta som ein fin sommardag med varmt solskin, men det skya til, og litt seinare styrtregna det. Konfirmantane hadde sykla til Vaka, og nesten ingen hadde regntøy, så dei var stort sett gjennomvåte. Men presten sjølv kom turr og fin i kleda, jamvel om han heller ikkje hadde regntøy. Med ein smil spurde han om dei kunne seia korleis han hadde greitt dette.  Ingen av dei unge hadde noko vitug svar, og Aarseth måtte til sist fortelja korleis han hadde bore seg åt: Då regnet kom, hadde han tatt av seg kleda, rulla dei fint saman, lagt dei under tofta og roleg halde fram med roinga!

Også av folk som ikkje rekna seg som serleg religiøse, fekk eg i Ølen høyra at dei hadde sett stor pris på Aarseth. Han var ein frisk og ”likande” mann. Dette viste seg også då prestefamilien flytte til Aurland i Sogn i 1949. Ein mann på Bjoa gav Aarseth ein flott, handlaga fartøymodell. ”Tveitaen”og kona Tea skal ha kome roande til prestegarden med ei fin, rosemåla kiste. Presten viste også på si side at han sette pris på bygdefolk. Under ein avskilsfest hjå Svanhild og Christi Jespersen gav han eit godt trollgarn til gratis utluting der blant alle menn på Fjelbergøy. Det høyrer kanskje også med at Aarseth mange år seinare skal ha døydd medan han var på veg til privat sjukebesøk til ein Fjelberg-bu på Haukeland sjukehus i Bergen. Det gjaldt Erik Landa, fartøyeigaren som hadde frakta Aarseth med familie og flyttegods frå Fjelberg til Aurland.

Barneskulen

I det året vi fylte 7 år, måtte vi avstad til folkeskulen på Brekke på Borgundøy tre dagar i veka. Skulen byrja klokka 09:00, men vi måtte møta på prestebrygga ved sundet alt klokka 08:00 for å verta frakta over til Sjøstova i robåt eller motorbåt. Det var ingen ufarleg skuleveg for småborn. Ein morgon då søster mi og eg stod på brygga og venta på skuleskyssen i vide regnfrakkar, vart vi tekne av ei vindråse og førde ut mot bryggekanten. Heldigvis spakna vinden like brått som han kom.

Vi hadde ein god lærar, men han hadde inga lett oppgåve. I klassen var det ein gut med Downs syndrom og lærevanskar. Han var sosial og snill, men temperamentsfull. Han hadde alltid varme hender, truleg på grunn av eit altfor raskt stoffskifte, og det var gildt å få halda han i handa på skuleveg på kalde vinterdagar. Men ein dag litt etter at eg var flytt til Ølen, gjekk det galt for han. Han vart arg på ein medelev og køyrde kniven sin inn i akterpartiet hans. Det vart utvising og opplæring heime deretter. - I klassen hadde vi også ei stillfarande gjente med ein fysisk skavank: Ho hadde open gane og kunne derfor ikkje snakka klårt. Ho hadde normalt gode evner, men hadde fått kontaktvanskar  og var nervøs og ottesam på grunn av sitt fysiske lyte. Eg har seinare ofte tenkt at samfunnet etter vår tids kriterium gjorde urett mot begge desse borna. Men ein skal også hugsa at dette ikkje var olje-Noreg, og at det var svært små ressursar å setja inn. Dette var også ei tid då folkeskulen i bygde-Noreg ikkje hadde like høge målsetjingar som skulen i byane.

17. mai feiringa gjekk føre seg på og ved plassen utanfor skulehuset. Det var m. a. potetløp og hurtigløp for vaksne og born. Far var med på å organisera desse leikane eit år og gledde seg stort til potetløpet: Han hadde greitt å dela ut ei potet med skei til ei rund og triveleg kone på over sytti år. Han rekna med at det ville verta eit løp med ellevill stemning. Dessverre skjøna kona  fort at det ville gje meir publisitet enn ho trong, og greidde å gje poteta og skeia vidare til eit ungt menneske. -  Elles har eg lite gode minne frå 17. mai toget som gjekk frå Sjøstova og opp til skulen, truleg i 1947. Det var bratte bakkar, men læraren venta at vi song av full hals også i motbakkane. Han kom jamvel stigande opp og ned langs toget for å sjå etter at borna song skikkeleg. I vaksen alder har eg ofte hatt ansvar for å organisera 17. mai tog ved norske utanriksstasjonar. Eg har alltid tenkt attende på motbakkane på Borgundøy og prøvt å ordna det slik at vi skulle syngja berre på flat mark eller i unnabakkar.

Diverse

Tunet på Nordhus-garden, der Pål og Marie Nordhus hadde leiinga, spela ei sentral rolle for søstrene mine og meg. Siri og eg gjekk dit dagleg for å henta melk og var alltid litt redde for at dei frittgåande kalkunene åt Pål skulle gå til åtak. Eit alelam, Svarteper, vart etter kvart svært aggressivt og stonga meg ein morgon kontant over ende. Eit par dagar seinare spurde Einar, bror til Pål, om eg ville sjå att Svarteper. Eg meinte at eg laut våga det. Einar tok meg bort til eit av uthusa. Der løfta han opp ein stamp med blodige innvollar!

Tre-fire andre personar bør kanskje verta nemnde serskilt: Serine, mor til Pål og Einar, var eit hjartevarmt og sosialt menneske som alltid tok svært vel imot oss borna. Ho vitja ofte mor i Ølen då vi hadde flytta dit. Rolf, ein av sønene, hadde vore med i Shetlands-gjengen under krigen og budde mykje heime, visstnok på grunn av ein vond rygg. Han gav ein god del av tida si til oss born og rettleidde oss i leik og moro. Ein gong ville han jamvel læra meg å boksa, men eg var nok litt for ung til det. Han imponerte meg stort ved sjølv å knusa ei svær, frisk potet med eit einaste slag av knyttneven. På det nordlegaste bruket på Nordhus, Landa-bruket, hadde Knut Landa nesten alltid tid for meg. Noko av det gildaste eg visste, var å få sjå i kikkerten der. Vi smågutane fekk stundom også vera med inn der til kaffi/mellommat eller ”nón” som dei sa til vanleg. Først i vaksen alder gjekk det opp for meg at dette ordet truleg var ein arv etter munkane på Halsnøy Kloster. (”Nón” har samanheng med talet ni på latin og står for den niande timen, rekna frå klokka 6 om morgonen.) Nede på bruket åt Paul Nordhus vart eg ein god ven med sonen Nils, som var noko yngre enn eg. Kvar fjortande dag var det den reine festdagen heime hjå Nils. Då hadde foreldra kjøpt vekeblad (som kom berre kvar andre veke p. g. a. papirrasjonering), og vi gjekk igang med å stava oss igjennom teikneseriane, serleg ”Tarzan” og ”Knoll og Tott”. I lensmannsgarden fekk vi berre ”Urd”, eit seriøst kvinneblad. Mor kunne ein sjeldan gong la seg freista til å kjøpa ”Alle Kvinners”, men dei to blada kunne på ingen måte konkurrera med ”Hjemmet”, ”Illustrert” og ”Norsk Ukeblad” når det gjaldt spanande teikneseriar.

Dyrelivet på og ved øya var eit lite kapittel for seg. Som åtte-åring såg eg ein mår i fullt sprang i haugen ovanfor lensmannshuset. Jamvel inne i Fjelbergsundet kunne det koma niseflokkar på 15-20 dyr. Og på ferda mellom Fjelbergsundet og Ølensfjorden kunne vi stundom sjå flokkar på 50-100 makrellstørjer som jagde fisk og hoppa opp or sjøen. Det var eit fantastisk syn når dei sølvblanke, svære størjekroppane sprang opp i lufta i strålande sommarsol. Det var eit livleg brislingfiske om sommaren. Ein gong talde eg meir enn 30 fiskefartøy på sjøen mellom Breivik og Sæbøvik.

Alt i alt står Fjelberg-åra for meg som den beste tida i livet. Årsakene kan vera fleire: Det var eit roleg samfunn der vi born meinte at vi kjende alle og kunne vera trygge på alle. Det var samstundes eit samfunn der utfordringane var vel avpassa etter evner og lyster hjå ein 6-9 år gamal gut, og der forventningspresset var moderat. Det var eit liv i svært nær kontakt med natur og dyr. Etterpå har eg også tenkt at dei vaksne kanskje var letta og glade over at okkupasjonstida var slutt, og let denne gleda farga kvardagen for oss alle. Den ”kalde krigen” hadde enno ikkje for alvor sett inn med ny krigsfrykt og atombombeangst.